DR. ÖĞR. ÜYESİ FİLİZ KATMAN
Müdür, Güç Siyasetleri ve Piyasaları Uygulama ve Araştırma Merkezi (EPPAM), İstanbul Aydın Üniversitesi
‘Coğrafya, iktisat ve demografi üzere faktörlerin ülke siyaseti, bilhassa dış siyaseti üzerindeki tesirlerinin incelenmesi’ olarak tanımlanan jeopolitik, ‘geo’ ve ‘politik’ sözlerinden oluşup İsveçli siyaset bilimci birinci kere Rudolph Kjellen (1864-1922) tarafından “Bir Hayat Hali Olarak Devlet” (1916) isimli yapıtında devletin beş faal ögesinden biri olarak kavramsallaştırılmıştır. Kjellen, Almanca ‘lebensraum’ yani ömür alanı fikrinin sahibi, 1897-Siyasi Coğrafya; 1903-Siyasi Coğrafya yahut Devletler, Ulaştırma ve Savaş Coğrafyası yapıtları ile çağdaş jeopolitiği başlatan Alman coğrafyacı ve antropolog Friedrich Ratzel (1844-1904)’in tesirinde kalmıştır. Coğrafyanın değerine Antik Yunan devrinden itibaren çeşitli düşünürler tarafından dikkat çekildiğini vurgulamak ve İbn-i Haldun (1332-1406)’un “Mukaddime” (1377) isimli yapıtında fiziki coğrafya ve tarih ortasındaki alakayı vurgulamasıyla öne çıktığını göz önünde tutmak gerekir.
DENİZLERE HAKİMİYET TEORİSİ
Jeopolitik teoriler açısından İkinci Dünya Savaşı’nın kırılma noktası oluşturduğu tarihi süreçte farklı teorisyenler devletin güçlenmesinde ya kara, ya deniz ya da hava gücünü öncelemişlerdir. Bunlardan deniz gücüne değer atfeden ise Amerikan deniz subayı Alfred Thayer Mahan (1840-1914) olmuştur. Mahan, “Tarih Üzerinde Deniz Gücünün Etkisi” (1890) ve “Deniz Gücünün Fransız İhtilali ve İmparatorluk Üzerindeki Etkisi” (1892) yapıtlarında tarih boyunca devletler için deniz gücünün kıymetini olaylar üzerinden açıklamıştır. Mahan, deniz gücü olabilmenin altı temel prensibi olduğunu vurgulamıştır. Bunlar coğrafik pozisyon, fiziki rahatlık, ülkenin toprak boyutu, nüfusun büyüklüğü, ulusal karakter, siyasi liderlik ve siyasetleri olarak sıralanmaktadır. O dönemki Rusya’yı kara gücü, İngiltere’yi ise deniz gücü olarak belirten Mahan, ticareti artırmak ve güvenliği kuvvetlendirmek için Panama Kanalı ile okyanusları birleştirmeyi birinci öneren kişi olarak tabir edilir.
Denizlere hakimiyet teorisi olarak isimlendirilecek olan bu teoride söz edilen deniz hakimiyetinin dünya siyasetinde oynadığı rol, tarih boyunca gerek ticaret yollarının denetimi, gerek güç transit sınırları, gerekse de her çeşit kaçakçılıkta denizlerin ehemmiyeti arttıkça güçlenmiştir. Dünyanın düğüm noktaları olarak tabir edilen denizler ortasındaki geçiş noktaları, bir manada bu güzergahların geçtiği yerler olması nedeniyle stratejik olarak nitelendirilmektedir.
Bu açıdan bakıldığında Akdeniz, adeta dünyanın kalbidir ve iki büyük okyanus ortasında yer alması nedeniyle tarih boyunca pek çok gayretin sergilendiği bir bölge olmuştur. Akdeniz’in Asya, Avrupa ve Afrika üzere üç ana kıta tarafından çevrelendiği düşünülecek olursa buradaki çabalardaki aktörlerin sayısının da o bir o kadar, hatta tahminen daha da fazla olması beklenir. Bir taraftan bu denize kıyısı olan ülkeler bu uğraşın baş aktörleri olurken başka taraftan dünya siyasetinde uzunluk gösteren bölge dışı aktörler de tabir yerindeyse çıkarları kelam konusu olduğunda ‘bayrak göstermekten’ imtina etmemişlerdir.
JACQUES ATTALİ TESİRİ VE MACRON
Tarih boyunca Akdeniz’de hakimiyet siyaseti izleyen ülkeler ortasında yer alan Fransa’nın bu teşebbüsleri Napolyon Bonaparte’ın 1799-1803 Mısır Seferi’nden Nicholas Sarkozy’nin ‘Union for the Mediterranean-Akdeniz İçin Birlik’ ve Emmanuel Macron’un son periyottaki çıkışlarına dek sıralanmaktadır. Akdeniz boyunca 600 km kıyıya sahip olan Fransa’nın deniz hakimiyeti konusunda tarihte pek çok teşebbüsünden son periyotta gündemde öne çıkan teşebbüs ise Emmanuel Macron’un şahsında beden buluyor. Lakin bu siyasetin mimarisinde Françoise Mitterrand’ın 1981-1991 yılları ortasında resmi, Nicholas Sarkozy, Françoise Hollande ve Emmanuel Macron’un gayri resmi olarak danıştığı Jacques Attali ismi öne çıkmaktadır. Bundan üç yıl evvel ‘Histories de Mer-Denizin Tarihi’ isimli yapıtında denizlere hakimiyeti vurgulayan, hatta denizlerde bulunan kaynaklar ve üzerinden geçen transit sınırlar nedeniyle güç gayretinin artık karalardan denizlere taşındığını savunan Attali, Fransa’da Deniz Bakanlığı kurulması, Akdeniz’e yönelik birlik oluşturma teşebbüsleri ve deniz siyaseti mimarı olarak anılır.
Akdeniz’in Fransa için değerinde güç, Çin’in ‘Tek Nesil, Tek Yol Girişimi’ ile değişen deniz ticaret rotası ve Afrika öne çıkan başlıklardır. Fernand Braudel’in “Akdeniz birleşik bir bölgedir” sözünde tanımlandığı üzere Akdeniz, son periyotta bu faktörlerin tesiriyle Doğu Akdeniz ile son periyotta daha öne çıkmaktadır (5). Kara hakimiyet teorisini kaleme alan Halford Mackinder de, Doğu Akdeniz’i kalpgâh yani merkezi bölgeye giden deniz ticaretinin odak noktası olarak tanımlayıp teorisinde kıymetli bir yere koymaktadır.
Fransa’nın Akdeniz stratejisinde attığı adımlar ortasında 28 Şubat 2007’de Güney Kıbrıs Rum İdaresi (GKRY) ile imzalanan savunma işbirliği mutabakatının GKRY’nin 2014 itibariyle güç rezervi probleminin gündeme gelişi ile güç güvenliği üzere alanları içerecek halde genişletilmesi talebi sonrasındaki üç yıllık müzakere sonucu 4 Nisan 2017’de güncellenen muahedeyi da hatırlamak gerekir .
Enerji bileşeni bağlamında Fransa için Akdeniz’in hem güç transit çizgisi, hem de güç rezervinin ortaya çıkışıyla birlikte Rusya’ya olan güç bağımlılığını azaltmada giderek kıymetinin arttığını da belirtmek gerekir. Fransa’nın güç gereksiniminde Akdeniz üzerinden güç taşıması gündemine Akdeniz’in kaynaklarından güç sağlanması da eklenince Fransa’nın teşebbüsleri gerek Total üzere şirketlerin sürece dahil olması, gerekse GKRY ile üs konusunda görüşmelere dek çeşitlenmiştir.
ÇİN’İN ‘TEK JENERASYON TEK YOL GİRİŞİMİ’
Akdeniz’in geleceğinde kıymetini kat be kat arttıracak bir başka faktör ise Çin’in ‘Tek Jenerasyon, Tek Yol Girişimi’nin deniz çizgisidir. Afrika kıtasını dolaşmadan Akdeniz üzerinden Avrupa pazarına ulaşan güzergah, ‘deniz ticaretinde mihenk taşı’ olarak bile bedellendirilmektedir. Burada hem bu ticaretin denetimi için Akdeniz hakimiyeti, hem de güç uğraşında Çin’in güçlenmesinde kıymetli rol oynaması beklenen ‘Tek Jenerasyon, Tek Yol Girişimi’ üzerinde Akdeniz’in denetimi ile Çin’in gücünün sonlandırılması öne çıkan başlıklar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bütün bunlar değerlendirildiğinde Fransa’nın daha evvel sekiz kere denediği Akdeniz hakimiyeti teşebbüsünü daha da güçlenmiş nedenlerle dokuzuncu defa hayata geçirme teşebbüsüne sahne olan Akdeniz, üzerinde bulunan Kıbrıs’ın çözümsüzlüğünün sürmesi, Çin’in deniz ticaretinde yeni sayfa açması beklenen projesi, güç transitinde EastMed ile güç konusunun yeni bir boyut kazanması ve kendisini çevreleyen üç kıtanın kıyı şeridinde süregelen çatışmalardan ötürü daha kaç kıymetli gelişmelere, işbirliklerine ve güç çabalarına hamile olacaktır.
